شاید بیش از آنچه فکر می‌کنید خانواده زبان داشته باشیم اما شما چند تای آنها را می‌شناسید؟ در این مقاله قصد داریم با اصلی‌ترین خانواده های زبان آشنا شویم.
خانواده زبانی چیست؟
یک خانواده زبانی گروهی از زبان‌هاست (یا در برخی موارد، گروهی بزرگتر که چندین خانواده زبانی را دربرمی‌گیرد) که عموماً بر سر اینکه از یک زبان نیایی مشترک نشأت گرفته‌اند، اتفاق نظر وجود دارد. زبان نیایی، زبانی قدیمی‌تر است که این زبان‌ها از آن تکامل یافته و در طول زمان تغییر کرده‌اند، اغلب به دلایلی مانند مهاجرت و استعمار که منجر به جدایی یک گروه زبانی به چندین گروه شده، یا تماس بین دو یا چند گروه زبانی که پیش از آن در یک منطقه زندگی نمی‌کردند.
به زبانی که هیچ زبان شناخته‌شده مرتبط با آن وجود نداشته باشد زبان مجزا یا منزوی گفته می‌شود.
اما چطور می‌توانیم با اطمینان بگوییم کدام زبان‌ها به هم مرتبط‌اند؟ پاسخ کوتاه: نمی‌توانیم!
مفیدترین ابزار برای تشخیص ارتباط احتمالی زبان‌ها، آگاهی از شکل قدیمی‌تر هر زبان است، اما همه زبان‌ها اسناد مکتوب ندارند و همه اسناد مکتوب نیز از گذر زمان جان سالم به در نبرده‌اند. همچنین، زبان‌ها در ابتدا بدون سیستم نوشتاری به وجود می‌آیند—آنها ابتدا به صورت گفتاری یا اشاره‌ای شکل می‌گیرند. وقتی زبانی به خوبی در نوشتار ثبت نشده باشد، تشخیص واژگان، دستور زبان یا تلفظ‌های آن در قرن‌های گذشته دشوار است، پس همیشه نمی‌توان با قطعیت گفت کدام زبان‌ها به یک خانواده تعلق دارند.
این مسئله به‌ویژه درباره زبان‌های کریول صدق می‌کند—چون این زبان‌ها به شیوه‌های منحصربه‌فردی پدید آمده و تکامل یافته‌اند، به‌راحتی در سیستم ناکاملی که ما ساخته‌ایم جای نمی‌گیرند اما همچنان می‌توانند چیزهای زیادی درباره امکان‌های زبانی به ما بیاموزند!. زبان‌های اشاره نیز می‌توانند به یکدیگر مرتبط باشند و خانواده‌های خاص خود را دارند، و حتی مواردی وجود دارد که این زبان‌ها کاملاً جدید پدید آمده‌اند!
پس همان‌طور که در ادامه خواهید دید، تعریف دقیق خانواده زبانی همیشه روشن یا مورد توافق جهانی نیست. بخشی از این مسئله به این دلیل است که زبان‌شناسان تقریباً همیشه با داده‌های تاریخی محدودی مانند اسناد مکتوب کار می‌کنند، و بخشی دیگر به این پرسش برمی‌گردد که اساساً تفاوت زبان و گویش چیست؟ و حتی اگر همه در مورد یک خانواده زبانی توافق داشته باشند، غیرممکن است که همه خانواده‌های زبانی جهان را در یک مطلب گنجاند—صدها خانواده زبانی وجود دارند و همه آنها جذاب هستند! 🤓
در ادامه ۲۲ خانواده زبانی جهان را به همراه مناطق اصلی تکلم و تعداد تخمینی زبان‌های هر خانواده معرفی می‌کنیم.
برخی از خانواده‌های زبانی بزرگ جهان
توپیایی (Tupian)
- مناطق اصلی: برزیل، بولیوی، پاراگوئه و اروگوئه
- تعداد زبان‌ها: حدود ۷۰
- آیا می‌دانستید؟ زبان گوارانی، از خانواده توپیایی، یکی از دو زبان رسمی پاراگوئه در کنار اسپانیایی است. همچنین بولیوی شش زبان توپیایی از جمله گوارانی را به عنوان زبان‌های رسمی به رسمیت می‌شناسد. انگلیسی هم مدیون زبان‌های توپیایی برای واژگانی مانند جگوار (jaguar)، پتونیا (petunia) و تاپیوکا (tapioca) است!
کچوآن (Quechuan)
- مناطق اصلی: پرو، اکوادور، بولیوی، کلمبیا، آرژانتین و شیلی
- تعداد زبان‌ها: حدود ۴۰
- آیا می‌دانستید؟ بسیاری از زبان‌های کچوآن بین «ما»ی شامل مخاطب و «ما»ی غیرشامل مخاطب تمایز قائل می‌شوند. یعنی دو روش مختلف برای گفتن «ما» وجود دارد: یکی وقتی که مخاطب را شامل می‌شود («من و تو») و دیگری وقتی که شامل نمی‌شود («من و رائول»). به عبارت دیگر، اگر کسی به شما بگوید: «ما داریم به کوه‌های آند می‌رویم»، شما متوجه می‌شوید که باید چمدان ببندید یا منتظر یک کارت پستال باشید!
آیمارایی (Aymaran)
- مناطق اصلی: بولیوی، پرو، شیلی و آرژانتین
- تعداد زبان‌ها: حدود ۳
- آیا می‌دانستید؟ زبان‌های آیمارایی و کچوآن واژگان مشترک زیادی دارند، تا حدی که برخی زبان‌شناسان آنها را در یک خانواده زبانی دسته‌بندی می‌کنند. با این حال، از آنجا که این دو خانواده گسترده‌ترین خانواده‌های زبانی بومی در منطقه آند هستند، برخی دیگر معتقدند که شباهت‌های بین آنها نتیجه قرن‌ها تماس زبانی و وام‌گیری واژگان و حتی دستور زبان است.
آراواکی (Arawakan)
- مناطق اصلی: منطقه آمازون در آمریکای جنوبی، از جمله گویان فرانسه، سورینام، گویانا، ونزوئلا، کلمبیا، پرو، برزیل و بولیوی
- تعداد زبان‌ها: حدود ۴۰
- آیا می‌دانستید؟ زبان‌های آراواکی گستره جغرافیایی وسیعی را پوشش می‌دهند و برخی زبان‌شناسان فرضیه داده‌اند که این زبان‌ها پیش از استعمار اروپاییان به عنوان زبان میانجی برای تجارت در سراسر آمریکای جنوبی گسترش یافته‌اند. واژگان انگلیسی مانند هاریکن (hurricane)، باربیکیو (barbecue) و تنباکو (tobacco) همگی از زبان تائینو (از خانواده آراواکی که امروز منقرض شده) وارد انگلیسی شده‌اند.
اوتو-مانگویان (Oto-Manguean)
- مناطق اصلی: مکزیک، به‌ویژه ایالت اوآخاکا
- تعداد زبان‌ها: حدود ۱۸۰
- نکته جالب: همه زبان‌های این خانواده آهنگین (Tonal) هستند! یعنی مانند چینی ماندارین، زیروبمی صدا (بالا، پایین، صعودی، نزولی، ثابت و…) به اندازه خود حروف صامت و مصوت در معنی‌دهی به واژه نقش دارد.
یوتو-آزتکی (Uto-Aztecan)
- مناطق اصلی: ایالات متحده و مکزیک
- تعداد زبان‌ها: حدود ۶۰
- نکته جالب: بسیاری از نام‌های خانواده‌های زبانی از ترکیب دو واژه با خط تیره تشکیل شده‌اند—معمولاً این نام‌ها از دو عضو دورتر خانواده گرفته شده‌اند! خانواده یوتو-آزتکی از زبان‌های یوت (Ute) (که نام ایالت یوتا از آن گرفته شده) و زبان‌های آزتکی (Nahuatl) در مکزیک تشکیل شده است. بیشتر زبان‌های این خانواده از شاخه ناهواتل هستند و این زبان‌ها توسط مردمی تکلم می‌شدند که شهر تنوچتیتلان (مکزیکوسیتی امروزی) را بنیان نهادند.
مایایی (Mayan)
- مناطق اصلی: مکزیک، گواتمالا، بلیز، هندوراس و السالوادور
- تعداد زبان‌ها: حدود ۳۰
- نکته جالب: امروزه زبان‌های مایایی عمدتاً با الفبای لاتین (مانند انگلیسی) نوشته می‌شوند، اما تا پیش از استعمار اروپاییان، این زبان‌ها با لوگوگرام نوشته می‌شدند—یعنی نمادهای پیچیده‌ای که واژه‌ها یا هجاها را نشان می‌دادند. زبان‌شناسان هنوز در حال رمزگشایی این سیستم نوشتاری هستند—که احتمالاً اولین سیستم نوشتاری در آمریکای میانه بوده است!
هندواروپایی (Indo-European)
- مناطق اصلی: سراسر جهان! دامنه تاریخی این خانواده از شمال هند تا غرب اروپا (از جمله جزایر بریتانیا و ایسلند) بوده، اما امروزه میلیون‌ها گویشور از این خانواده در همه قاره‌ها وجود دارند.
- تعداد زبان‌ها: حدود ۴۰۰
- نکته جالب: هندواروپایی یک خانواده زبانی نامیده می‌شود، اما شاخه‌های کوچک‌تر آن نیز گاهی خانواده‌های زبانی جداگانه محسوب می‌شوند! این شاخه‌ها شامل زبان‌های هندیک (مانند هندی و بنگالی)، ایرانی (شامل فارسی، پشتو و کردی)، ژرمنی (از جمله انگلیسی، آلمانی و هلندی) و رومی‌تبار (مانند اسپانیایی، فرانسوی و پرتغالی) می‌شوند.
نیجر-کنگو (Niger-Congo)
- مناطق اصلی: آفریقا، از غرب آفریقا تا شاخ آفریقا در شرق و جنوب تا آفریقای جنوبی
- تعداد زبان‌ها: حدود ۱,۴۰۰
- نکته جالب: این خانواده یکی از بزرگ‌ترین خانواده‌های زبانی جهان از نظر تعداد گویشوران، تعداد زبان‌ها و گستره جغرافیایی است. زبان‌های نیجر-کنگو به دو دسته بانتو (شامل سواحلی و زولو که در دویلینگو تدریس می‌شوند!) و غیربانتو (مانند یوروبا و ایگبو در نیجریه و اطراف آن) تقسیم می‌شوند.
آفروآسیایی (Afro-Asiatic)
- مناطق اصلی: شمال آفریقا، شرق آفریقا و جنوب غرب و مرکز آسیا تا ازبکستان
- تعداد زبان‌ها: حدود ۴۰۰
- نکته جالب: این خانواده بزرگ زبانی از نظر تعداد گویشوران پس از هندواروپایی، چینی-تبتی و نیجر-کنگو، چهارمین خانواده بزرگ جهان محسوب می‌شود. این خانواده به زیرشاخه‌های بربری، چادی، کوشیتی، مصری، اوموتی و سامی تقسیم می‌شود. همچنین، این خانواده نمونه خوبی برای نشان‌دادن دشواری شمارش دقیق زبان‌های هر خانواده است: عربی (از شاخه سامی) ده‌ها گویش دارد و با وجود ارتباط آنها، گویشوران یک گونه ممکن است در فهم گونه دیگر مشکل داشته باشند.
آسترونزیایی (Austronesian)
- مناطق اصلی: جنوب شرق آسیا و جزایر اقیانوس‌های آرام و هند، از ماداگاسکار تا نیوزیلند
- تعداد زبان‌ها: حدود ۱,۲۰۰
- نکته جالب: خانواده‌های آسترونزیایی و نیجر-کنگو هر کدام حدود یک‌پنجم زبان‌های جهان را دربرمی‌گیرند! تقریباً همه زبان‌های این خانواده به زیرگروه مالایو-پلینزیایی تعلق دارند که شامل مالاگاسی (ماداگاسکار)، اندونزیایی، جاوه‌ای، تاگالوگ (فیلیپین)، فیجیایی، هاوایی و مائوری (نیوزیلند) می‌شود.
خوئه-کوادی (Khoe-Kwadi)
- مناطق اصلی: جنوب آفریقا
- تعداد زبان‌ها: حدود ۱۰
- نکته جالب: ممکن است درباره زبان‌های دارای صامت‌های کلیکی شنیده باشید، حتی اگر نام خانواده خوئه-کوادی را نشنیده باشید. این خانواده زبانی تأثیر زیادی داشته است: احتمالاً به دلیل تماس با زبان‌های خوئه-کوادی است که زبان‌های همسایه بانتو نیز صامت‌های کلیکی دارند! در واقع، این صداها برای زبان‌شناسان چنان جالب توجه و در دیگر نقاط جهان چنان نادر بودند که زمانی تصور می‌شد تقریباً همه زبان‌های جنوب آفریقا که جزو خانواده نیجر-کنگو نبودند، به هم مرتبط‌اند—صرفاً به خاطر وجود کلیک‌ها!
ترکی (Turkic)
- مناطق اصلی: اوراسیا، از ترکیه تا سیبری
- تعداد زبان‌ها: حدود ۴۰
- نکته جالب: همان‌طور که از نامش پیداست، پرگویشورترین زبان این خانواده ترکی استانبولی است، اما زبان‌هایی مانند ازبکی، آذری، قزاقی و اویغوری نیز جزو این خانواده هستند. به دلیل گستردگی جغرافیایی، زبان‌های ترکی واژگان زیادی از دیگر خانواده‌ها وام گرفته‌اند (و واژه‌هایی نیز به آنها داده‌اند)—برای مثال، ترکی استانبولی تحت تأثیر شدید عربی است، در حالی که زبان‌های یاکوتی (در سیبری) تحت تأثیر مغولی قرار گرفته‌اند.
کارتولی (Kartvelian)
- مناطق اصلی: گرجستان
- تعداد زبان‌ها: حدود ۴
- نکته جالب: همه زبان‌های کارتولی، از جمله گرجی، با یکی از سه سیستم نوشتاری گرجی نوشته می‌شوند. مخدرولی رایج‌ترین این سیستم‌هاست، اما آسومتاورولی و نوسخوری نیز در متون تاریخی یا مذهبی دیده می‌شوند. هیچ‌کس از منشأ این خط‌ها یا ارتباط احتمالی آنها با دیگر سیستم‌های نوشتاری جهان اطلاعی ندارد!
مغولی (Mongolic)
- مناطق اصلی: مغولستان و بخش‌هایی از روسیه، چین و افغانستان
- تعداد زبان‌ها: حدود ۱۰
- نکته جالب: زبان‌های مغولی (که پرگویشورترین آنها مغولی است) گاهی در یک خانواده زبانی فرضی به نام آلتایی دسته‌بندی می‌شوند که شامل ترکی، ژاپنی و کرهای و همچنین خانواده در معرض خطر تونگوزی می‌شود. مسئله این است که آیا این زبان‌ها یک اتحادیه زبانی (Sprachbund) هستند—یعنی گروهی از زبان‌های نامرتبط یا دورازهم که به دلیل تماس طولانی‌مدت ویژگی‌های مشترک پیدا کرده‌اند، نه به این دلیل که از یک زبان نیایی مشترک نشأت گرفته‌اند.
چینی-تبتی (Sino-Tibetan)
- مناطق اصلی: چین، جنوب شرق آسیا و هیمالیا
- تعداد زبان‌ها: حدود ۵۰۰
- نکته جالب: پرگویشورترین زبان این خانواده—چینی ماندارین از شاخه سینیتی—پیشینه طولانی در اسناد مکتوب دارد. معمولاً این امر کار زبان‌شناسان را برای بازسازی صورت قدیمی زبان‌ها آسان‌تر می‌کند، اما از آنجا که چینی با خط لوگوگرافیک نوشته می‌شود (یعنی نوشتار سرنخ چندانی از تلفظ واژه به دست نمی‌دهد)، تشخیص تغییرات آوایی چینی در طول زمان برای زبان‌شناسان تاریخی دشوار است!
دراویدی (Dravidian)
- مناطق اصلی: جنوب هند، سری‌لانکا و پاکستان
- تعداد زبان‌ها: حدود ۷۰
- نکته جالب: پرگویشورترین زبان‌های دراویدی شامل تلوگو، تامیل، کانادا و مالایالم می‌شود و همه این چهار زبان در یک یا چند ایالت هند وضعیت رسمی دارند! واژه‌های خوشمزه‌ای مانند انبه (mango) و کاری (curry) از زبان‌های دراویدی به انگلیسی راه یافته‌اند.
ژاپنی (Japonic)
- مناطق اصلی: ژاپن و جزایر ریوکیو
- تعداد زبان‌ها: حدود ۱۲
- نکته جالب: زبان‌های ژاپنی به دو دسته ژاپنی (شامل چندین گویش ژاپنی) و ریوکیویی (در جزایر ریوکیو در جنوب ژاپن) تقسیم می‌شوند. ژاپنی و ریوکیویی قابل فهم متقابل نیستند (یعنی گویشوران ژاپنی ریوکیویی را متوجه نمی‌شوند و بالعکس)، اما گفته می‌شود زبان‌های ریوکیویی یک پیوستار گویشی تشکیل می‌دهند—یعنی نه‌همه آنها با هم قابل فهم متقابل هستند، اما برخی از گونه‌های نزدیک به هم هستند.
کرا-دای (Kra-Dai)
- مناطق اصلی: جنوب چین و جنوب شرق آسیا
- تعداد زبان‌ها: حدود ۹۵
- نکته جالب: مانند اوتو-مانگویان، همه زبان‌های کرا-دای آهنگین هستند! این شامل تایلندی و لائو (پرگویشورترین زبان‌های تایلند و لائوس) می‌شود که هر دو با خط ابوگیدا مشتق از خط خمر (کامبوج) نوشته می‌شوند.
کرهای (Koreanic)
- مناطق اصلی: کره شمالی، کره جنوبی و شمال شرق چین
- تعداد زبان‌ها: حدود ۲
- نکته جالب: برخی زبان‌شناسان پیشنهاد داده‌اند که زبان‌های کرهای و ژاپنی یک خانواده زبانی تشکیل می‌دهند، چون ساختارهای دستوری و آواهای زبان نیایی آنها مشابه است، اما این احتمالاً به دلیل تماس طولانی‌مدت این دو زبان است. زبان‌های کرهای با هانگول نوشته می‌شوند—خطی ویژگی‌محور که در آن نویسه‌ها بر اساس جایگاه تولید آواها در دهان طراحی شده‌اند.
ترانس-نیوگینه (Trans-New Guinea)
- مناطق اصلی: پاپوآ گینه نو و اندونزی، عمدتاً در جزیره گینه نو
- تعداد زبان‌ها: حدود ۴۰۰
- نکته جالب: ترانس-نیوگینه یکی از بزرگ‌ترین خانواده‌های زبانی از نظر تعداد زبان‌هاست، اما بیشتر این زبان‌ها کمتر از چند هزار گویشور دارند و خارج از گینه نو صحبت نمی‌شوند—که این جزیره را به یکی از متنوع‌ترین مناطق زبانی جهان تبدیل کرده است!
پاما-نیونگان (Pama-Nyungan)
- مناطق اصلی: استرالیا
- تعداد زبان‌ها: حدود ۳۰۰
- نکته جالب: این خانواده از زبان‌های پامانی در شمال شرق استرالیا (نزدیک دیواره بزرگ مرجانی) و نیونگار در جنوب غرب (نزدیک پرت) نام گرفته است—یعنی تقریباً همه استرالیا! حدود ۳۰ خانواده زبانی دیگر در استرالیا وجود دارند که عمدتاً در مناطق شمالی استرالیای غربی، قلمرو شمالی و کوئینزلند صحبت می‌شوند.
همه در یک خانواده
این فقط آغاز ماجراست! 🌍 با حدود ۷,۰۰۰ زبان در سراسر جهان، یادگیری درباره زبان‌های جهان می‌تواند به اندازه یادگیری یکی از آنها زمان ببرد! خانواده زبانی بعدی که می‌خواهید کشف کنید کدام است؟
